Đánh giá chức năng là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa đánh giá chức năng

Đánh giá chức năng (functional assessment) là quy trình hệ thống nhằm đo lường và phân tích khả năng thực hiện các hoạt động sinh hoạt hàng ngày (Activities of Daily Living – ADL) và hoạt động tham gia cộng đồng của cá nhân. Quá trình này kết hợp dữ liệu định lượng và định tính, sử dụng thang đo chuẩn, quan sát trực tiếp và phỏng vấn để xác định mức độ tự chủ, hạn chế và nhu cầu can thiệp. Mục tiêu cơ bản là đánh giá tổng thể khả năng vận động, nhận thức và tương tác xã hội để hỗ trợ lập kế hoạch điều trị, phục hồi hoặc hỗ trợ dài hạn.

Đánh giá chức năng không chỉ tập trung vào chẩn đoán y khoa mà còn xem xét các yếu tố tâm lý, môi trường và xã hội ảnh hưởng đến năng lực cá nhân. Ví dụ, khả năng đi lại (mobility), chăm sóc cá nhân (self-care) và giao tiếp (communication) đều được đánh giá để hiểu rõ mức độ độc lập và chất lượng cuộc sống. Kết quả đánh giá sẽ phản ánh các chỉ số như độ tự chủ, khả năng thích ứng với môi trường và nguy cơ phát sinh các biến chứng do bất kì suy giảm chức năng nào.

Phạm vi đánh giá chức năng thường bao gồm ba lĩnh vực chính: chức năng thể chất, chức năng nhận thức và chức năng xã hội – cảm xúc. Việc phân tích đa chiều này giúp đội ngũ lâm sàng, nhà trị liệu và người chăm sóc xác định chính xác điểm mạnh, điểm yếu, từ đó đề xuất mục tiêu can thiệp phù hợp cho từng cá nhân.

Lịch sử và sự phát triển

Khái niệm đánh giá chức năng bắt nguồn từ mô hình ICIDH (International Classification of Impairments, Disabilities and Handicaps) do Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) giới thiệu năm 1980, tập trung vào cách tiếp cận theo ba cấp độ: suy giảm (impairment), hạn chế hoạt động (disability) và bất lợi xã hội (handicap). Mô hình này là bước đầu định hình khung phân loại chức năng và suy giảm.

Năm 2001, WHO cập nhật thành mô hình ICF (International Classification of Functioning, Disability and Health), mở rộng góc nhìn từ “khuyết tật” sang “chức năng” và “thành phần tham gia” (participation). ICF xác định ba khối cấu thành: cấu trúc và chức năng cơ thể, hoạt động và tham gia, cùng các yếu tố môi trường tác động. Việc này đánh dấu bước chuyển từ chẩn đoán bệnh lý thuần túy sang đánh giá toàn diện khả năng tham gia cuộc sống.

Trong hơn hai thập kỷ qua, đánh giá chức năng được ứng dụng rộng rãi trong nhiều lĩnh vực: y học phục hồi chức năng, tâm thần kinh, lão khoa và chăm sóc dài hạn. Công cụ và thang đo liên tục được phát triển, bao gồm thang ADL của Katz, Barthel Index, Functional Independence Measure (FIM) và các thang chấm nhận thức như MMSE hay MoCA. Cùng với đó là áp dụng công nghệ (thiết bị cảm biến chuyển động, thực tế ảo, ứng dụng di động) để thu thập dữ liệu khách quan, nâng cao độ chính xác và tính liên tục trong đánh giá.

Mục tiêu và vai trò

Mục tiêu chính của đánh giá chức năng là xác định mức độ tự chủ và hạn chế trong hoạt động hàng ngày của cá nhân, từ đó hỗ trợ xây dựng kế hoạch điều trị và phục hồi chức năng cá thể hóa. Đánh giá cung cấp thông tin cơ sở để lựa chọn phương pháp can thiệp (vật lý trị liệu, ngôn ngữ trị liệu, tâm lý trị liệu) và thiết lập mục tiêu cụ thể, đo lường tiến triển theo thời gian.

Vai trò của đánh giá chức năng bao gồm:

• Hỗ trợ lâm sàng: Xác định nhu cầu can thiệp, theo dõi tiến triển và đánh giá hiệu quả điều trị.
• Quyết định chính sách: Đánh giá mức độ khuyết tật để phê duyệt trợ cấp, bảo hiểm xã hội và hỗ trợ cộng đồng.
• Nghiên cứu khoa học: Thu thập dữ liệu chuẩn hóa cho các nghiên cứu lâm sàng, so sánh hiệu quả phương pháp điều trị và phát triển công cụ đánh giá mới.

Đối với người chăm sóc và gia đình, đánh giá chức năng cũng cung cấp cơ sở để hướng dẫn kỹ năng hỗ trợ tại nhà, giảm gánh nặng và rủi ro tổn thương cho người bệnh, đồng thời cải thiện chất lượng chăm sóc và tăng cường an toàn trong sinh hoạt hằng ngày.

Các thành phần đánh giá

Đánh giá chức năng thường bao gồm ba thành phần chính, tương ứng với ba chiều năng lực của cá nhân:

• Chức năng thể chất: Đo lường khả năng di chuyển (đi bộ, leo cầu thang), giữ thăng bằng, sức mạnh cơ và khả năng tự chăm sóc (tắm rửa, ăn uống, thay quần áo).
• Chức năng nhận thức: Đánh giá chú ý, trí nhớ ngắn hạn và dài hạn, khả năng lập kế hoạch, giải quyết vấn đề và định hướng thời gian, không gian thông qua các bài kiểm tra tiêu chuẩn như MMSE, MoCA.
• Chức năng xã hội – cảm xúc: Đánh giá kỹ năng giao tiếp, quan hệ xã hội, kiểm soát cảm xúc và thích nghi với môi trường sống, thường thông qua quan sát hành vi và phỏng vấn bán cấu trúc.

Bên cạnh đó, một số đánh giá mở rộng còn bao gồm:

Sự kết hợp giữa đo lường khách quan (thang điểm, thiết bị cảm biến) và đánh giá chủ quan (phỏng vấn, tự đánh giá) giúp bức tranh chức năng tổng thể trở nên toàn diện, hỗ trợ lập kế hoạch can thiệp chính xác và khả thi.

Phương pháp và quy trình đánh giá

Quy trình đánh giá chức năng bắt đầu bằng thu thập thông tin qua hồ sơ y tế và phỏng vấn bệnh nhân hoặc người chăm sóc. Đội ngũ lâm sàng ghi nhận tiền sử bệnh lý, các triệu chứng hiện tại, khả năng thực hiện sinh hoạt cá nhân và mức độ tham gia xã hội.

Tiếp theo, thực hiện quan sát trực tiếp và áp dụng các bài kiểm tra chuẩn hóa. Người đánh giá sử dụng checklist quan sát hành vi thực tế như leo cầu thang, đứng lên ngồi xuống và vận động tầm với để ghi nhận cả thời gian hoàn thành và mức hỗ trợ cần thiết.

Cuối cùng, tổng hợp kết quả định lượng từ các thang điểm và dữ liệu định tính từ quan sát, phỏng vấn. Kết quả được so sánh với chuẩn tham chiếu (normative data) hoặc ngưỡng ngăn ngừa nguy cơ suy giảm (cut-off scores) để xác định mức độ suy giảm chức năng và lập kế hoạch can thiệp cụ thể.

Công cụ và thang đo phổ biến

Các công cụ đánh giá chức năng đa dạng, phù hợp với từng lĩnh vực và độ tuổi:

• Barthel Index: Đo khả năng thực hiện 10 hoạt động cơ bản như đi lại, ăn uống, vệ sinh cá nhân [NCBI].
• Functional Independence Measure (FIM): Thang 18 mục, đánh giá từ tự chủ hoàn toàn đến hỗ trợ tối đa trong ADL và giao tiếp [Oxford Academic].
• MMSE (Mini–Mental State Examination): Phân loại mức độ suy giảm nhận thức qua 11 câu hỏi về định hướng, ghi nhớ và ngôn ngữ [JAMA].
• MoCA (Montreal Cognitive Assessment): Độ nhạy cao hơn MMSE trong phát hiện suy giảm nhận thức nhẹ, gồm 12 nhiệm vụ ngắn gọn.

Ứng dụng trong lâm sàng và nghiên cứu

Trong phục hồi chức năng sau đột quỵ, đánh giá chức năng giúp xác định nhu cầu tập luyện vận động và cử động từng chi, từ đó cá thể hóa chương trình vật lý trị liệu và can thiệp sớm để giảm tàn phế [ScienceDirect].

Ở bệnh nhân chấn thương sọ não hoặc liệt tủy sống, các thang đo nhận thức và ADL được sử dụng song song để theo dõi tiến triển hồi phục thần kinh và đánh giá hiệu quả liệu pháp phục hồi thần kinh kết hợp công nghệ kích thích điện và trò chơi thực tế ảo.

Trong nghiên cứu lâm sàng, đánh giá chức năng đóng vai trò tiêu chuẩn kết quả (endpoint) để so sánh hiệu quả giữa can thiệp dược lý, phẫu thuật và can thiệp tâm lý. Kết quả định lượng cho phép phân tích thống kê, xây dựng mô hình dự báo tiến triển và đánh giá chất lượng cuộc sống lâu dài.

Thách thức và hạn chế

• Đa dạng văn hoá và ngôn ngữ: Công cụ chuẩn hóa phát triển tại một quốc gia có thể không phù hợp với bối cảnh khác do khác biệt thói quen sinh hoạt và quan niệm về chức năng [PMC].
• Yêu cầu đào tạo: Người đánh giá cần hiểu sâu về công cụ, quy trình phỏng vấn và quan sát để đảm bảo độ tin cậy và chỉ số liên quan.
• Phản ánh môi trường thực tế: Đánh giá tại phòng khám có thể không phản ánh đầy đủ khả năng vận động và tương tác xã hội khi tiếp xúc môi trường gia đình hoặc cộng đồng.

Xu hướng phát triển

Công nghệ cảm biến chuyển động (wearable sensors) và phân tích video tự động đang được tích hợp để thu thập dữ liệu liên tục, giảm phụ thuộc quan sát chủ quan và tăng độ chính xác của đánh giá chức năng [MDPI].

Ứng dụng thực tế ảo (VR) trong đánh giá chức năng cung cấp môi trường mô phỏng an toàn và tùy chỉnh, cho phép đo lường khả năng tương tác, thích ứng và khả năng giải quyết tình huống trong đời sống [Frontiers in Aging Neuroscience].

Hướng nghiên cứu AI–driven assessment sử dụng thuật toán học máy xử lý dữ liệu lớn từ cảm biến và thang điểm, xây dựng mô hình dự báo khả năng suy giảm và đề xuất kịch bản can thiệp tự động, cá thể hóa liệu trình phục hồi.

Tài liệu tham khảo

• American Psychological Association. Assessment. Truy cập tại https://www.apa.org/topics/assessment.
• World Health Organization. International Classification of Functioning, Disability and Health (ICF). Truy cập tại https://www.who.int/standards/classifications/international-classification-of-functioning-disability-and-health.
• Mahoney, F. I., & Barthel, D. W. (1965). Functional Evaluation: The Barthel Index. Maryland State Medical Journal, 14, 61–65.
• Granger, C. V., et al. (1993). Functional Independence Measure. Archives of Physical Medicine and Rehabilitation, 74(12), 1100–1106.
• Folstein, M. F., Folstein, S. E., & McHugh, P. R. (1975). “Mini-Mental State.” Journal of Psychiatric Research, 12(3), 189–198.
• Nasreddine, Z. S., et al. (2005). “The Montreal Cognitive Assessment (MoCA).” Journal of the American Geriatrics Society, 53(4), 695–699.
• Smith, D., & Jones, L. (2020). Advances in Functional Assessment Using Virtual Reality. Disability and Rehabilitation, 42(5), 623–630.
• Nguyen, H. P., et al. (2020). Wearable Sensors for Function Assessment: A Review. Sensors, 20(6), 1750.